Nasz kolega, pracownik muzeum i muzyk ludowy Marcin Kowalczyk opowiada o orawskiej piszczałce wielkopostnej i prezentuje grę na instrumencie.
Zapraszamy do oglądania i słuchania.
Przekraczając próg dworu Moniaków, wchodzimy najpierw w ciemną, pokrytą sadzą, kurną izbę, a następnie zaglądamy do świetnicy, której drewniane ściany noszą wyraźne ślady uderzeń ciesielskiego topora, aby za moment zawitać w obszernym, jasnym salonie. Kontrast tych pomieszczeń w pewnym sensie odzwierciedla burzliwe losy tego budynku i jego mieszkańców, którzy w tej orawskiej, podbabiogórskiej miejscowości założyli swą rodową siedzibę. Przez stulecia zmagali się, w jakże trudnych, górskich warunkach, z wszelkiego rodzaju przeciwnościami, a przecież losy tej ziemi były często tragiczne, naznaczone historycznymi i gospodarczymi meandrami, zawieruchami dziejowymi oraz wszelkiego rodzaju epidemiami, morami, często też ubóstwem i głodem, walką o przetrwanie. Owa uformowana przez czas faktura belek, wystrój wnętrz, wszelkiego rodzaju sprzęty, narzędzia codziennego użytku, meble – te surowe, chłopskie i bardziej subtelne, dworskie, budują intrygującą atmosferę, a świadomość, że ten prastary kompleks dworski stoi na swoim miejscu od kilku wieków, przenosi nas myślami w te dawne lata.
Stojąc na glinianym klepisku w cornej izbie możemy wyobrazić sobie ostatnią panią dworu Joannę z Lattyáków Wilczkową, jak krząta się po swoich izbach. Ubrana w szeroką suknię z kokardami, z nałożoną chustą - smatką na głowie, z lekko przygarbioną, ale pełną dostojeństwa, godności i dworskiej wykwintności postawą zarządza, wydając swoim pomocnikom drobne polecenia. Johana, bo tak mówili na nią okoliczni mieszkańcy, miała niełatwe życie, które nie szczędziło jej trudnych i dramatycznych doświadczeń.
Joanna Lattyák,XIX/XX w., fot. Archiwum M-OPEUrodziła się w Zubrzycy Górnej w 1875 roku. Jej mamą była Joanna z Moniaków Lattyákowa, a ojcem Jan Lattyák, prawnik, który pełnił funkcję sędziego okręgowego Królestwa Węgierskiego. Widzimy więc, że ten dwór od początku swego istnienia stanowił ośrodek życia gospodarczego i kulturalnego, nie tylko samej Zubrzycy, ale także całej ówczesnej Orawy. Żanetta, Żanka, tak zwracali się do niej najbliżsi, wyrastała w domu, gdzie rozmowy prowadzone były w kilku językach: węgierskim, niemieckim, słowackim, a także polskim: zapewne w orawskiej gwarze. Ta mozaika językowa, a co za tym idzie obyczajowa odzwierciedlała w pewnym stopniu wielokulturowy charakter tej ziemi.
Johana straciła dwóch mężów. Pierwszy mąż – Józef Cserepy poległ, tak jak ich syn Józko, na froncie I wojny światowej, zaś drugi – Eugeniusz Wilczek również przedwcześnie zmarł. Wydarzenia te bardzo na nią wpłynęły, zmieniły ją, szczególnie nie mogła pogodzić się ze śmiercią najukochańszego synka Józefa. Od tego czasu rodową siedzibę zamieszkiwała sama. Często odwiedzał ją brat Sándor Lattyák, dyplomowany inżynier leśny, starszy radca leśnictwa Królestwa Węgierskiego, który szczególnie w okresie letnim przyjeżdżał z Budapesztu na wypoczynek.
Joanna z Lattyáków Wilczkowa, lata '30 XX w., fot. Archiwum M-OPEWłaśnie w taki, sierpniowy, ciepły dzień w 1937 roku, razem z bratem podpisują dokument darowizny całego zabytkowego obejścia dla państwa polskiego, co stało się zalążkiem naszego skansenu – instytucji, która obecnie funkcjonuje pod nazwą Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej.
Do końca swojego życia z wielką troską opiekowała się rodzinnym majątkiem. Zmarła samotnie w moniakowym dworze 19 marca 1951 roku w wieku 76 lat. W marcu 2020 r. mija 69 rocznica jej śmierci. Wspomnijmy zatem tę wiele znaczącą dla kultury Orawy postać, przywołajmy obrazy z przeszłości. Jerzy Modziejowski w książce Orawą…Podhalem…Spiszem… pisał tak: …Bodaj latem 1935 roku wracałem z Babiej przez Krowiarki, a że napadł mnie ulewny deszcz, więc schowałem się pod okap gospodarczych zabudowań „Moniakówki”. Po chwili przedstawiłem się zacnej pani Joannie Wilczkowej, właścicielce dworku; poczęstowany garnkiem gorącego mleka, dowiedziałem się z rozmowy, że razem z bratem Aleksandrem Lattyákiem postanowili jako ostatni przedstawiciele dawnego rodu sołtysiego na Orawie ofiarować całe zabytkowe obejście Państwu Polskiemu.
Każdy odwiedzający do dziś dwór Moniaków i spoglądający na sosręb salonie zauważy napis Non domus, sed hospicjum (łac. ‘Nie dom, lecz gościna’) – ta sentencja jest niezwykłym świadectwem gościnności i otwartości mieszkańców tego domostwa, a szczególnie niech przypomina nam o ostatniej spadkobierczyni – pani Joannie z Lattyáków Wilczkowej.
Marcin Kowalczyk
Zwyczaje związane z okresem Wielkiego Postu i Wielkanocy na Orawie dawno już wyszły z użycia. Zachowały się jedynie dalekie echa i relikty tych obrzędów we wspomnieniach starszych ludzi oraz w tekstach i opracowaniach badaczy. W strukturze obrzędów można dostrzec jakby dwa nurty kulturowe, wpływy, mianowicie: świat przedchrześcijański sięgający swymi korzeniami nawet czasów antycznych oraz młodszy, który dotarł na ziemie polskie wraz z chrześcijaństwem. Rozgraniczenie tych dwóch nurtów jest jednak bardzo trudne, a granice miedzy nimi z biegiem czasu się zatarły. Nie jest łatwe także ustalenie, które z tych zjawisk są pochodzenia lokalnego, a które przyszły drogą wpływów i zapożyczeń kulturowych z sąsiednich regionów. Niektóre przypominają charakterem zjawiska znane na całej Słowiańszczyźnie, a nawet krajom np. romańskim.
Szeroko pojęte zwyczaje związane z Wielkim Tygodniem i Wielkanocą miały charakter oczyszczający i zbiegały się z świętami kościelnymi, przy czym w dużej mierze wiązały się także z pierwszym, wiosennym wypędzeniem bydła na pastwisko. Wtedy to stosowano przeróżne środki magiczne mające zapewnić pomyślność wypasu. Nosicielami szczególnej siły magicznej były m. in. woda, ogień, żelazo, jajka, czy... przedmioty w kolorze czerwonym.
Przypominamy więc jeden taki zwyczaj – praktykowany w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, nazywaną w liturgii kościelnej Laetare – od słów antyfony na wejście: Laetare, Jerusalem ('raduj się, Jeruzalem'), a na Orawie „białą” lub „śmierzną”. W wielu regionach czas ten kojarzony jest z obrzędem niszczenia, czy topienia kukły, podobizny kobiecej postaci zwanej, w zależności od regionu: „Marzanną”, „Moreną”, „Marmureną” itp.
Na Orawie właśnie w tę niedzielę młode dziewczyny wykonywały lalkę ze słomy i szmat. Przystrajano ją w białą suknię, a z boku przyczepiano jej kosę. Zwyczaj ten nazwano chodzeniem ze śmiertecką, bowiem orszak dziewcząt, także ubranych na biało, z tą kukłą – śmiertecką wędrował po całej wsi, od domu do domu, śpiewając monotonną, jednostajną, charakterystyczną pieśń:
Zapis nutowy, skrzypce, oprac. M. Kowalczyk
Śmiertecka, fot. Roman Ciok
Sła śmiertecka z miasta
Pon Jezus do miasta.
Dziwcynta jom nieso
O jajecka proso
Zebyście nom dali
A nie załowali
co nom mocie
bo wom kurke oskubiemy,
pod nozecki pościelimy,
bo nom zimno stać.
Dejcie ze nom dejcie,
Jak nie mocie chleba
To nom dejcie bobu,
coby wos śmiertecka
przyjena do grobu.
Jak nie mocie bobu
To dejcie nom chleba,
coby wos śmiertecka
przyjena do nieba.
Jak nie mocie chleba,
to grajcara dejcie,
albo lnu po gorzci
okupcie się śmiyrzci.
Poniżej obszerny fragment do posłuchania - w wykonanu członkiń Małolipnickiej Rodziny Kolpinga z 2019 r.
Wedle zwyczaju w każdym domostwie gazda lub gaździna powinni obdarować gości. Zazwyczaj dawano ja1jka, które dziewczęta zbierały do koszyka – kosołki. Gdy orszak kończył tę swoistą peregrynację ze śmiertecką, kukłę wydzierała grupa rozbawionych chłopców i topiła w rwącym potoku lub rzece. To było symboliczne zwycięstwo życia nad śmiercią, pożegnanie zimy, czasu z krótkim dniem, panowaniem ciemności i różnych demonów. Nadchodząca wiosna była tryumfem życia, Słońca, zmartwychwstania, budzenia się przyrody do nowego życia.
Miejmy nadzieję, że i w tym roku wraz z nadchodzącą wiosną będziemy szczęśliwi, a przede wszystkim zdrowi.
Marcin Kowalczyk
Śmiertecka w skansenie - kiedyś i dziś, fot. Archiwum M-OPE