Zwyczaje związane z okresem Wielkiego Postu i Wielkanocy na Orawie dawno już wyszły z użycia. Zachowały się jedynie dalekie echa i relikty tych obrzędów we wspomnieniach starszych ludzi oraz w tekstach i opracowaniach badaczy. W strukturze obrzędów można dostrzec jakby dwa nurty kulturowe, wpływy, mianowicie: świat przedchrześcijański sięgający swymi korzeniami nawet czasów antycznych oraz młodszy, który dotarł na ziemie polskie wraz z chrześcijaństwem. Rozgraniczenie tych dwóch nurtów jest jednak bardzo trudne, a granice miedzy nimi z biegiem czasu się zatarły. Nie jest łatwe także ustalenie, które z tych zjawisk są pochodzenia lokalnego, a które przyszły drogą wpływów i zapożyczeń kulturowych z sąsiednich regionów. Niektóre przypominają charakterem zjawiska znane na całej Słowiańszczyźnie, a nawet krajom np. romańskim.
Szeroko pojęte zwyczaje związane z Wielkim Tygodniem i Wielkanocą miały charakter oczyszczający i zbiegały się z świętami kościelnymi, przy czym w dużej mierze wiązały się także z pierwszym, wiosennym wypędzeniem bydła na pastwisko. Wtedy to stosowano przeróżne środki magiczne mające zapewnić pomyślność wypasu. Nosicielami szczególnej siły magicznej były m. in. woda, ogień, żelazo, jajka, czy... przedmioty w kolorze czerwonym.
Przypominamy więc jeden taki zwyczaj – praktykowany w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, nazywaną w liturgii kościelnej Laetare – od słów antyfony na wejście: Laetare, Jerusalem ('raduj się, Jeruzalem'), a na Orawie „białą” lub „śmierzną”. W wielu regionach czas ten kojarzony jest z obrzędem niszczenia, czy topienia kukły, podobizny kobiecej postaci zwanej, w zależności od regionu: „Marzanną”, „Moreną”, „Marmureną” itp.
Na Orawie właśnie w tę niedzielę młode dziewczyny wykonywały lalkę ze słomy i szmat. Przystrajano ją w białą suknię, a z boku przyczepiano jej kosę. Zwyczaj ten nazwano chodzeniem ze śmiertecką, bowiem orszak dziewcząt, także ubranych na biało, z tą kukłą – śmiertecką wędrował po całej wsi, od domu do domu, śpiewając monotonną, jednostajną, charakterystyczną pieśń:
Sła śmiertecka z miasta
Pon Jezus do miasta.
Dziwcynta jom nieso
O jajecka proso
Zebyście nom dali
A nie załowali
co nom mocie
bo wom kurke oskubiemy,
pod nozecki pościelimy,
bo nom zimno stać.
Dejcie ze nom dejcie,
Jak nie mocie chleba
To nom dejcie bobu,
coby wos śmiertecka
przyjena do grobu.
Jak nie mocie bobu
To dejcie nom chleba,
coby wos śmiertecka
przyjena do nieba.
Jak nie mocie chleba,
to grajcara dejcie,
albo lnu po gorzci
okupcie się śmiyrzci.
Poniżej obszerny fragment do posłuchania - w wykonanu członkiń Małolipnickiej Rodziny Kolpinga z 2019 r.
Wedle zwyczaju w każdym domostwie gazda lub gaździna powinni obdarować gości. Zazwyczaj dawano ja1jka, które dziewczęta zbierały do koszyka – kosołki. Gdy orszak kończył tę swoistą peregrynację ze śmiertecką, kukłę wydzierała grupa rozbawionych chłopców i topiła w rwącym potoku lub rzece. To było symboliczne zwycięstwo życia nad śmiercią, pożegnanie zimy, czasu z krótkim dniem, panowaniem ciemności i różnych demonów. Nadchodząca wiosna była tryumfem życia, Słońca, zmartwychwstania, budzenia się przyrody do nowego życia.
Miejmy nadzieję, że i w tym roku wraz z nadchodzącą wiosną będziemy szczęśliwi, a przede wszystkim zdrowi.
Marcin Kowalczyk